Winterslapers zijn niet zo lui als ze lijken

Het lijkt Janine wel wat, een lekkere lange winterslaap, zoals een beer, die maanden in een hol wegkruipt om de kou te ontlopen. Ook in Nederland wonen winterslapers. Hoe doen dieren dat eigenlijk? Samen met winterslaap-specialist Arjen Strijkstra zoekt Janine uit wat er in het lichaam van winterslapers gebeurt.
 
“Winterslaap is op z’n best een vreemd soort wakker”, vindt Arjen Strijkstra. Want winterslaap is eigenlijk helemaal geen slaap. Als je slaapt ben je namelijk warm en zijn je hersenen erg actief. De lichaamstemperatuur van winterslapers is tijdens de winterslaap echter laag en er is bijna geen hersenactiviteit te bespeuren. Dat klinkt heel sloom, maar winterslaap is een actief proces. Winterslapende dieren kunnen iets heel knaps, namelijk hun metabolisme (stofwisseling) omlaag brengen. Daardoor daalt hun temperatuur. Zo besparen ze veel energie. Denk maar aan het lager zetten van de verwarming.
 
Verschillende smaken winterslaap
Niet alle winterslapers doen dezelfde truc. Alleen al zoogdieren hebben drie verschillende soorten winterslaap. De bekendste winterslaper is de beer, een van de weinige grotere dieren die een winterslaap houdt. Beren brengen hun metabolisme naar beneden, en omdat ze zo groot en goed geïsoleerd zijn, blijft hun temperatuur rond de 28 graden schommelen. Kleinere dieren (tussen de 6 kilo en 100 gram) worden kouder tijdens de winterslaap. Zij hebben  geen isolerende vetlaag zoals beren. Denk aan de egel, de korenwolf en de hazelmuis. Zij koelen af tot  6 à 7 graden.

Lange tijd zó koud zijn heeft orgaanschade echter tot gevolg. En dus doet deze groep winterslapers iets heel slims: iedere week warmen ze even op naar 37 graden. Op die temperatuur worden er speciale enzymen actief die de opgedane schade in hun lichaam ongedaan maken. De derde groep warmbloedige winterslapers zijn de nog kleinere zoogdieren. Zij doen iedere dag een kort winterslaapje: een aantal uren per dag gaan ze in torpor. Torpide dieren zijn volledig inactief en over het gehele lichaam verstijfd. De rest van de dag zijn ze wel gewoon actief, zij het in mindere mate. Onder deze categorie vallen bijvoorbeeld huis- en bosmuizen en huisspitsmuizen. Als het in de winter bepaalde perioden echt koud wordt, kunnen ze deze techniek toepassen.
Ook elders in het dierenrijk komt winterslaap voor.  Bij insecten heet winterslaap diapauze. En sommige reptielen en amfibieën doen het ook. Groene kikkers gaan bijvoorbeeld in winterslaap op de bodem van de sloot.
 
Waarom zoveel dieren het doen
De winter is een periode van minder daglicht, minder warmte, minder voedsel; ja, een stuk minder van alles dus. Veel dieren doen het dan wat rustiger aan. En sommige dieren gebruiken die omgevingsfactoren zelfs als teken om zich helemaal uit het openbare leven te onttrekken. Syrische hamsters gaan in winterslaap als het per dag minder dan 8 uur licht is. Bos- en huismuizen gaan in dagelijkse torpor als het ze meer energie kost om voedsel te zoeken dan dat ze energie uit dat voedsel halen. Winterslaap is dus een slimme manier om met de barre winter om te gaan.